جزوه اندیشه اسلامی ۱

بخشی از متن فایل

انواع جهان شناسى‏

افراد از نظر جهان شناسى، با یکدیگر متفاوت‏اند. بعضى افراد شاید از سطح حیوانات بالاتر نیامده و شناختى درباره جهان ندارند و به تعبیر قرآن به «نظر» و «تفکّر» درباره جهان نپرداخته‏اند. آنان که به مرحله‏اى از جهان شناسى رسیده‏اند، تفاوتهایى میان آنها در جهان شناسى هست، امّا این تفاوتها دو گونه است: برخى به تفاوت در آنچه «جهان بینى» نامیده مى‏شود منجر مى‏گردد، و برخى نه؛ زیرا برخى تفاوتهاى جهان شناسى‏ها «تفاوت کمّى» است و برخى «تفاوت کیفى».

تفاوت کمّى یعنى اینکه یک فرد موجودات بیشترى مى‏شناسد و دیگرى کمتر؛ مثلًا یکى موجودات بیجان را مى‏شناسد و دیگرى، هم بیجانها را مى‏شناسد و هم جانداران را، یکى از احوال ستارگان یا خواصّ فیزیکى یا شیمیایى اشیاء بیشتر آگاه است و دیگرى کمتر، یکى عناصر را در عدد کمترى مى‏شناسد و دیگرى در عدد بیشتر. این تفاوتها تأثیرى در آنچه «جهان بینى» نامیده مى‏شود، ندارد. یعنى نمى‏توان گفت کسى که کلاس بالاترى از یک علم را طى کرده، از کسى که در کلاس پایین‏تر است، جهان بینى بهتر و کامل‏ترى دارد، بلکه اساساً این گونه اطّلاعات درباره جهان، هر چند به مسأله «شناختن» در مقابل «احساس کردن» مربوط مى‏شود، به مسأله «جهان بینى» یعنى نوع تفسیر و تحلیل از کلّ جهان هستى که مبنا و زیر ساز عمل انسان واقع مى‏شود، ربطى ندارد. اینکه مثلًا عدد ستارگان چند هزار است یا چند میلیون یا چند میلیارد و یا عدد عناصر چهار تاست یا صدتا، در عین اینکه شناخت ما را درباره قسمتى از جهان تغییر مى‏دهد؛ جهان بینى ما و طرز تلقّى کلّى ما را از جهان تغییر نمى‏دهد، مثل اینکه آگاهى ما درباره یک انسان که چهل ساله است یا شصت ساله، دستها یا پاهایش پنج انگشتى است یا شش انگشتى، کم خواب است یا پر خواب، گروه خونش «آ» است یا «ب»، فشار خونش معتدل است یا بالا یا پایین، طرز تلقّى ما را درباره او تغییر نمى‏دهد.

تفاوت کیفى، که بهتر است آن را «تفاوت ماهوى» بنامیم، به شکل و نظام و قیافه و چهره کلّى جهان مربوط مى‏شود، یعنى تفاوت شناخت دو نفر از جهان، همیشه جنبه کمّى ندارد که یکى پدیده‏هاى بیشترى مى‏شناسد و دیگرى کمتر، گاهى جنبه کیفى و ماهوى دارد. یعنى جهان و هستى در نظر یکى یک نوع شخصیّت و یک گونه قیافه و چهره دارد و در نظر دیگرى شخصیّت و قیافه و چهره دیگر؛ مثلًا یکى جهان را مجموعه‏اى از اجزاى پراکنده و بى‏رابطه مى‏پندارد و دیگرى جهان را به منزله یک ماشین که همه اجزائش با یکدیگر مرتبط است و سوّمى به صورت یک موجود زنده که رابطه‏ها از نوع رابطه عضوى است؛ یکى حوادث جهان را مجموعه‏اى از یک سلسله تصادفات مى‏پندارد و دیگرى ناشى از ضرورتهاى علّى و معلولى؛ یکى نظام را حکیمانه مى‏بیند و دیگرى پوچ و بیهوده و عبث؛ یکى نظام را نظام ثابت مى‏بیند و دیگرى متحرّک و سیّال؛ یکى یکنواخت مى‏بیند و دیگرى متکامل؛ یکى بى‏عیب و نقص مى‏داند و دیگرى ناقص و پر از عیب؛ یکى نظام موجود را بهترین نظام ممکن مى‏داند و نظام احسن از این نظام را محال مى‏داند و یکى نظامى بهتر از این نظام را ممکن مى‏شمارد؛ یکى خیر محض مى‏بیند و یکى شرّ محض و یکى ممزوج؛ یکى جهان را در کلّ خود زنده و شاعر مى‏بیند و دیگرى مرده و بى‏شعور؛ یکى محدود مى‏بیند و دیگرى نامحدود؛ یکى سه بعدى مى‏بیند و دیگرى چهار بعدى.

اینها و امثال اینهاست که تلقّى ما را درباره جهان عوض مى‏کند و اینها و امثال اینهاست که ارکان جهان بینى انسان را تشکیل مى‏دهد، آنچنانکه قضاوت ما درباره‏ یک انسان و شناخت ما از او که آیا انسانى مهربان و خیر خواه است یا عقده‏اى و کینه‏جو، آیا زیرک و باهوش و نکته سنج است یا احمق و کودن، طرز تفکّرش درباره جهان و زندگى چیست، چه مسلک و طریقه‏اى دارد و امثال اینها که به «شخصیّت» او مربوط مى‏شود نه به شخص او، در تلقّى ما نسبت به او مؤثّر است؛ یعنى این که او خیر خواه یا باهوش باشد، به او در نظر ما یک چهره مى‏دهد و عکس العمل ما را در برابر او به گونه‏اى مى‏سازد، و اینکه او عقده‏اى و کینه‏جو یا کودن و احمق باشد، چهره دیگرى به او مى‏دهد و عکس العمل دیگرى در ما به وجود مى‏آورد، بر خلاف آگاهى از درجه فشار خون یا گروه خون او و یا اینکه قلبش طبق معمول در طرف چپ سینه است و یا استثنائاً در طرف راست، یک قلبى است و یا استثنائاً دو قلبى که هیچ تأثیرى در شخصیّت او در نظر ما و یا در عکس العمل ما نسبت به او ندارد.